مفهوم پارادایم از جمله اصطلاحات پرکاربرد در بررسی الگوهای رفتاری در پدیدهای طبیعی و جوامع انسانی می­باشد.  اصطلاح “پارادایم” در معنای امروزی آن با انتشار کتاب “ساختار انقلاب­های علمی” اثر “توماس کوهن” در سال 1962 رواج یافته است. این کلمه از واژه یونانی “پارادیگما” به معنای الگو، مدل و طرح ریشه می­گیرد. مفهوم پارادایم در آثار کوهن کاربرد یکسانی ندارد و پارادایم را ضمن مثال­های تاریخی علمی معرفی می­کند. بطور مثال نظریه “نسبیت”  آلبرت انیشتین یک تغییر پارادایم در علم فیزیک بوده است که به واسطه آن یک جهش و انقلاب علمی بزرگ حاصل شده است.

مفهوم پارادایم را می­توان در سه دسته کلی تشریح کرد. در تعبیر اول پارادایم به پدیده­ها و رفتارهایی اطلاق می­شود که بنا یک دلیل مشخص و برای رفع یک نیاز یا مشکل شکل گرفته­اند اما با مرور زمان و یا به واسطه پیشرفت­های انسان در زمینه­های مختلف ضرورت این رفتار یا فرآیند از بین رفته و دیگر دلیلی وجود ندارد، ولی همچنان این الگوی رفتاری به عنوان یک پارادایم باقی مانده است و از سوی انسان­ها به صورت یک الگو تکرار می­شود.

در تعبیر دوم پارادایم، دلیل اصلی شکل­گیری الگو همچنان باقی مانده است و به عنوان یک الگوی ثابت در مواجه با پدیده­ اصلی مشاهده­ می­شود اما به واسطه پیشرفت در علوم و تکنولوژی از راهکارهای مختلف دیگری نیز می­توان بهره برد اما همچنان الگوی اولیه راهکار اصلی تلقی شده و به کار گرفته می­شود.

در تعبیر سوم با پارادایم­های ذهنی مواجه هستیم و پارادایم خود انسان و به تعبیری طرز تفکر او و مواجه­اش با تجربیات خواهد بود. بر اساس یک رویداد و پدیده در سیستم مغزی انسان یک الگو تعریف می­گردد. این پدیده بر اساس یک واقعیت و بنا به علتی اتفاق افتاده بوده است ولی با حذف علت، الگوی رفتاری انسان تغییر نکرده­است مگر با تغییرات انسان به واسطه تجربیات و خاطرات متفاوت که در این صورت آن اتفاق با یک الگوی جدید در ذهن­اش تعریف خواهد شود. در واقع یک الگوی رفتاری که در اثر خاطرات و وقوع یک پدیده در طول زمان که می­تواند حتی هزاران سال باشد، شکل گرفته، به عنوان یک پارادایم تعبیر شده و اثر آن همچنان باقی می­ماند هرچند ممکن است دیگر اثرکرد قبلی خود را در ذهن نداشته باشد.

“چالز جنکز” و “کیت نسبیت” از نخستین پژوهشگرانی بودند که مفهوم پاردایم را در حوزه مطالعات معماری وارد کردند. “کیت نسبیت” در کتاب خود “نظریه­های پسامدرن در معماری” بررسی جامعی از این مفاهیم ارائه داده است و از حوزه نظری و تئوری پارادایم­های موجود در معماری دوران پست مدرن را معرفی کرده است. همچنین دکتر آزاده شاهچراغی در کتاب “پارادایم­های پردیس” به بازخوانی آنچه به عنوان باغ در اندیشه ایرانی بوده است پرداخته است و بنا به گفته نویسنده در جستجوی راهکاری برای بازآفرینی این عنصر با پارادایم­های معاصر است.

پارادایم­ها از آن جهت که با رفتارهای انسانی در ارتباط هستند، در شهرسازی و معماری حائز اهمیت هستند و در نحوه طراحی فضاهای شهری و معماری ساختمان­ها بسیار موثرند و ضروری است که از سوی طراح شناسایی شده و مورد توجه قرار گیرند تا طرح بتواند به اهداف اش دست یابد. با توجه به آنچه گفته شد می­توان نتیجه گرفت تغییرات در دنیا و در حوزه­های مختلف از جمله معماری و شهرسازی بدون شناسایی دقیق فاکتورهای موثر بر الگوهای موجود و بازنگری در پارادایم­ها به وجود نخواهد آمد.